Trzebiatów

Trzebiatów to małe miasteczko położone w północno-zachodniej Polsce. Leży na Pobrzeżu Szczecińskim, nad rzeką Regą, w odległości około 10 km od Morza Bałtyckiego.

Dogodne ukształtowanie powierzchni oraz rzeka Rega, tworząca z trzech stron ochronę przed potencjalnym najeźdźcą, stworzyły sprzyjające warunki do założenia osady. Według danych to właśnie w tym miejscu już w IX wieku znajdował się warowny gród słowiański. Świadczy o tym chociażby fakt, że w latach 1931-1932 podczas wykopalisk odkryto fragmenty budynków z paleniskami oraz ze znaczną ilością słowiańskiej ceramiki. Odnaleziono wówczas także rzymskie monety, prawdopodobnie złożone w ofierze. Na podstawie późniejszych badań stwierdzono, że w ówczesnym czasie, miejscowość stanowiła miejsce kultu Peruna.

Pierwsza źródłowa wzmianka o mieście znajduje się w akcie z 1170 roku, w którym książę pomorski Kazimierz I przekazał 11 wsi oraz prawo patronatu nad kościołem w Trzebiatowie, położonych w pobliskich Białobokach norbertanom, przybyłym z Lund w Szwecji. W 1224 roku Trzebiatów stał się odprawą wdowią księżnej Anastazji, żony księcia pomorskiego Bogusława I. Ufundowała ona wówczas w mieście kościół św. Mikołaja oraz klasztor norbertanek.

Rozwój miasta, jako ośrodka handlu przypada na XIII wiek. Wtedy też książę Barnim I wraz z synem Bogusławem zawarli z opatem Tomaszem z klasztoru norbertanów układ w sprawie lokacji miasta i otwarcia w nim mennicy książęcej. W dniu 6 maja 1277 roku książęta oraz opat nadali miastu prawa miejskie. Wiązał się z tym szereg przywilejów natury gospodarczej: przyznano miastu port Regoujście, prawo wolnej żeglugi na rzece Redze oraz prawo obwarowania miasta murami obronnymi. W 1283 roku od księcia Bogusława IV za udział w bitwie pod Stargardem miasto uzyskało prawo do odbijania pieczęci w czerwonym wosku. Na przełomie XIV i XV wieku Trzebiatów był dużym portem i członkiem Hanzy i stan ten trwał przez najbliższy wiek. Od 1328 roku w mieście istniała szkoła średnia. Przywileje lokacyjne, a zwłaszcza jeden: do prawa żeglugi na Redze przyczyniły się nie tylko do rozwoju miasta, ale też do waśni z pobliskimi Gryficami. Również rywalizacja z Kołobrzegiem nie przyniosła miastu korzyści. Gryficzanie chcąc mieć wyłączność do prawa żeglugi pisali skargi do papieża, a gdy to nie pomogło uciekali się do napaści na Trzebiatów. Konflikt doprowadził do kilku wojen, które skończyły się dla Trzebiatowa marginalizacją jego znaczenia. Z czasem miasto podupadło będąc tylko ośrodkiem życia lokalnego. Trzebiatów oddalając się od Gryfic w XIV wieku nawiązał szerszą współpracę z coraz prężniej rozwijającym się Kołobrzegiem. W roku 1416 miasto przystąpiło do Związku Hanzetyckiego. W tym czasie Trzebiatów nawiązał szersze kontakty handlowe z wieloma miastami nadbałtyckimi, m.in. z Kopenhagą w Danii czy Gdańskiem. Od 1571 roku było miejscem targów końskich i krowich. Rozwinęło się też sukiennictwo. Rozwój miasta trwał nieprzerwanie do wieku XVII kiedy to wskutek silnych sztormów i zapiaszczenia portu w Regoujściu żegluga na Redze stała się niemożliwa. Ostatnie towary wpłynęły do Trzebiatowa w 1826 roku. W XVI wieku Trzebiatów odegrał poważną rolę w rozwoju reformacji, jako główny ośrodek działalności Jana Bugenhagena, prawej ręki Marcina Lutra. W grudniu 1534 roku w kaplicy św. Ducha odbył się sejmik stanowy, znany szerzej pod nazwą Sejmik Trzebiatowski. Podczas jego obrad książęta pomorscy zadecydowali o wprowadzeniu reformacji i przyjęciu luteranizmu jako religii panującej na Pomorzu. Tym samym odrzucono zwierzchnictwo Rzymu. Podczas wojny trzydziestoletniej w 1624 i 1627 roku, przez miasto przetaczały się armie obu walczących stron. W roku 1643 wojska carskie zdobyły i kompletnie splądrowały Trzebiatów. Po podpisaniu pokoju westfalskiego w 1648 roku miasto na prawie sto lat znalazło się w granicach Brandenburgii. W XVII wieku miasto nawiedziła fala pożarów, które zniszczyły je prawie doszczętnie. Spalony został m.in. ratusz, dwór książęcy i cegielnia. W 1761 roku Trzebiatów zdobyły wojska rosyjskie, które w tym czasie okupowały Pomorze Zachodnie. Po wyzwoleniu Trzebiatów stał się pruskim miastem garnizonowym, którym pozostało aż do II wojny światowej. W latach 1750-1790 było własnością księcia wirtemberskiego Fryderyka Eugeniusza. Za sprawą żony jego syna Marii Anny z Czartoryskich, doszło do ożywienia kulturalnego miejscowości. Dawny klasztor norbertanek, od połowy XVI wieku zamek książęcy, został z inicjatywy Czartoryskiej przebudowany w stylu klasycystycznym. Tutaj przyszedł na świat król Fryderyk I Wirtemberski, tutaj też wychowywała się jego siostra – przyszła żona cara Pawła I, Zofia Dorota Wirtemberska. W latach 1797-1811 Trzebiatowem zarządzał gen. Gebhard von Blücher, uczestnik bitwy pod Waterloo. W 1807 roku miasto zostało zdobyte przez wojska napoleońskie. W 1824 roku przy kaplicy św. Ducha ze składek prywatnych – została ufundowana szkoła średnia dla panien Höhere Tochterschule, której celem było krzewienie edukacji wśród kobiet. W 1858 roku po reorganizacji szkolnictwa w Trzebiatowie utworzono Gimnazjum im. Jana Bugenhagena. W 1864 roku wybudowano w mieście gazownię i uruchomiono sieć gazową.

W 1882 roku miasto uzyskało połączenie kolejowe ze Szczecinem i Kołobrzegiem, co znacząco wpłynęło na ożywienie społeczno-gospodarcze Trzebiatowa. Powstały nowe zakłady produkcyjne (browar, rzeźnia, mleczarnia, garbarnia), hotele, restauracje. Druga połowa XIX wieku to także zmiany w wyglądzie architektonicznym miasta. Powstały nowe siedziby urzędów i instytucji publicznych (gmach sądu, szkoła powszechna, gimnazjum, alumnat). W 1899 roku w Trzebiatowie powstała szkoła rolnicza, jedna z nielicznych tego typu placówek na Pomorzu. Od 1873 roku miasto było siedzibą firmy Felisch & Kirchheim zajmującej się produkcją srebrnych nakryć stołowych, które były dostarczane m.in. dla szwedzkiego dworu królewskiego. Po wybudowaniu linii kolejowej do Kamienia Pomorskiego oraz rozbudowaniu sieci linii kolejki wąskotorowej (m.in. do Mrzeżyna, Rewala, Gryfic), Trzebiatów stał się węzłem komunikacyjnym i ośrodkiem administracyjno-handlowym dla okolicznych wsi i majątków ziemskich. W roku 1900 zakończono budowę Prowincjonalnego Zakładu Leczniczego dla osób psychicznie chorych. W 1903 roku natomiast otworzono prywatną klinikę dr. Evlera. Placówki te razem z funkcjonującym w mieście szpitalem powiatowym zapewniały mieszkańcom kompletną opiekę zdrowotną.

I wojna światowa przyniosła ponowny zastój w gospodarce miasta. Okres powojenny również charakteryzował się licznymi trudnościami związanymi z szalejącą w Niemczech hiperinflacją. Władze Trzebiatowa starały się ograniczyć spadek wartości pieniądza wydając własny pieniądz zastępczy, tzw. notgeldy. Istniejąca od 1901 roku szkoła podoficerska, została w 1921 roku przekształcona w Pomorską Szkołę Policyjną. W 1926 roku miasto zostało podłączone do sieci energetycznej. W miejscu spalonego młyna powstał elektrownia wodna. W latach 30. XX wieku oblicze miasta zaczęło się zmieniać. Na obrzeżach powstały nowe osiedla, przeznaczone dla niezbyt zamożnych mieszkańców. Przed II wojną światową w Trzebiatowie została ulokowana siedziba Kreisleitungu, czyli powiatowej komórki NSDAP. Tym samym miasto odebrało Gryficom część funkcji powiatowych.

Początkowy okres II wojny światowej nie miał większego wpływu na życie mieszkańców i funkcjonowanie miasta. Wkrótce do Trzebiatowa przybywały transporty z ewakuowanymi uczniami z Herne i innych ośrodków z Zagłębia Ruhry, zagrożonych alianckimi nalotami. Jesienią 1944 roku pojawili się pierwsi uciekinierzy z Prus Wschodnich. W lutym 1945 roku mieszkańcy słyszeli już odległe wybuchy i byli świadomi zbliżającego się frontu. Rozkaz natychmiastowej ewakuacji ogłoszono dopiero rankiem 4 marca 1945 roku, kiedy to żołnierze radzieccy znajdowali się kilka kilometrów przed Trzebiatowem. Dzień wcześniej koszary opuściło niemieckie wojsko. Miasto pozostało bez obrony. Po zajęciu miasta przez wiele tygodni rabowano mienie prywatne, wywożono wyposażenie zakładów i warsztatów. Rozbierano tory kolejowe. Po dwóch miesiącach władza w mieście przekazana została w ręce Polaków. W wyniku konferencji poczdamskiej miasto, jak i część Pomorza, zostało włączone do Polski. Dotychczasową ludność stopniowo wysiedlano do Niemiec, zaś w ramach akcji repatriacyjnej w okolice miasta została przesiedlona spora liczba mieszkańców dawnych kresów II Rzeczypospolitej, a w ramach akcji Wisła ludność ukraińska z Podkarpacia i Chełmszczyzny.

Dzisiejszy Trzebiatów, to urokliwe miasteczko nad morzem wkomponowane w zakole rzeki Regi. Z racji bogactwa zabytków miasto to nazywane bywa Kazimierzem Północy. Charakterystyczny dla Trzebiatowa jest szachownicowy układ urbanistyczny na Starym Mieście. Cały jego obszar wpisany jest do rejestru zabytków.